Stap in mijn schoenen terwijl ik je meeneem op reis door het Brabantse land. Eind negentiende eeuw maakte Jacobus Craandijk wandeltochten door Nederland om observaties, anekdotes en verhalen op te tekenen ‘met pen en potlood’. Door hem geïnspireerd besloot ik vorig jaar een vergelijkbaar avontuur aan te gaan. In het kader van de verstedelijkingsstrategie voor de Stedelijke Regio ’s-Hertogenbosch. Is het leven echt zo goed in het Brabantse land? En hoe is dat over 20 jaar? Gewapend met mijn camera, kaart en notitieblok heb ik verschillende gemeenten bezocht. Ik wilde ontdekken wat hen onderscheidt en voor welke uitdagingen ze staan. Het reisverslag, soms scherp en bewust prikkelend, is te leuk om op de plank te laten liggen. Het brengt de abstracte ruimtelijke uitdagingen waar we in Nederland voor staan tot leven. In een serie artikelen deel ik de komende tijd – op persoonlijke titel – mijn verhaal over de Stedelijke Regio ‘s-Hertogenbosch. Met vandaag deel 5 van het reisverslag: Vught

Het is een kwartier fietsen tussen de treinstations van Vught en ’s-Hertogenbosch. De trein zelf doet er 4 minuten over. Voor wanneer er een treinstoring is en je niet met de OV-fiets naar ’s-Hertogenbosch wil zijn er bij flexwerkplek De Zaak bovendien prima ruimtes beschikbaar, zo ontdekte ik.

Wie Vught alleen van naam kent denkt waarschijnlijk aan de vele villa’s van ‘het Brabantse Wassenaar’, aan voormalig concentratiekamp ‘Kamp Vught’, of aan de penitentiaire inrichting waar Nederlands bekendste criminelen vast zitten. Vught is qua stemgedrag echter vaak de meest gemiddelde dwarsdoorsnede van het land. Het dure wonen springt hier in het oog, maar tussen de villa’s staat ook 30% aan sociaal programma. En er blijken ook niet alleen maar forenzen te wonen. Met 0,93 banen per in de gemeente woonachtige werknemer is er behoorlijk wat werkgelegenheid binnen de gemeente. Inwoners van Vught werken met name in ’s-Hertogenbosch (27%); Vught (21%); Eindhoven, Tilburg en Boxtel (5%).

Rust en gezondheid – “In Vught is het bosrijk wonen in dorpse sfeer met rust en gezondheid als kernbegrippen”. Deze waarden zijn grotendeels ontstaan en doorontwikkeld vanuit een drietal historische functies. (1) Als eerste zijn er de oude kloosters waar grote zorginstellingen uit voort kwamen (o.a. Reinier van Arkel op Zorgpark Voorburg – Vught heeft voorzieningen voor dementerende ouderen en een regionale opvang voor verslavingszorg). (2) Als tweede is er het militaire verleden wat zijn sporen nalaat (met o.a. linie 1629). De Lunettenkazerne en Van Brederodekazerne zijn nog actief, evenals Penitentiaire Inrichting Vught. Op de plek van de voormalige Frederik Hendrik- en Isabellakazerne verrijzen sinds 2007 nieuwe hoogwaardige en groene woongebieden. (3) Als derde is er de aanwezigheid van vele landgoederen in- en rondom Vught. Deze zijn sterk bepalend geweest voor de ruimtelijke kwaliteit en identiteit, met bijvoorbeeld veel imposante bomenlanen. De natuurwaarde is zeer hoog: terwijl de steenuil-populatie in heel Nederland afneemt valt in Vught een toename waar te nemen.

Tijdens mijn fietstocht door Vught bedacht ik al snel dat ik de gemiddelde Nederlander hier niet tegen zou komen. De lokale leefkwaliteit is on-Brabants hoog. Hoe doen ze dat? In Vught wonen mensen met kapitaal en die willen dat uitstralen. Er is een rijk verleden met monumenten en erfgoed. Dat historische karakter wordt hooggehouden in de nieuwe ontwikkelingen, waar onderscheidend vermogen en beeldkwaliteit hoog in het vaandel staan. Om deze kwaliteitsagenda waar te maken voert Vught een grondprijsbeleid met een gezond evenwicht tussen opbrengstmaximalisatie (nodig om de gemeentelijke financiële huishouding op orde te houden) en het creëren van maatschappelijke meerwaarde. Grond wordt uitgegeven aan de partij die tegen vooraf bepaalde (marktconforme) opbrengst de grootste meerwaarde genereert.

Ruimtelijke puzzel – Vught is zeer gewild als woongemeente. In het onderzoek “Waar willen we wonen” scoorde Vught op het thema woonaantrekkelijkheid een 23^e plaats van de 355. Daarmee staat Vught op de kaart als meest aantrekkelijke gemeente van Brabant (Bureau Louter iov Elsevier, 2020). Deze aantrekkelijkheid heeft ook een keerzijde. Omdat er in het buitengebied nauwelijks ruimte is om te groeien (door aanwezigheid Natura2000 gebieden, natuur en ruimteclaims op water en nieuwe duurzame landbouw) concentreert de verstedelijking zich binnen de bebouwde kom. Daar liggen inmiddels meer ruimteclaims dan dat er ruimte beschikbaar is. Dat knelt.

De capaciteit en veiligheid op de wegen komt als gevolg van de verdichting in toenemende mate onder druk te staan. Hard rijdende auto’s moeten de ruimte op de hoofdwegen delen met steeds meer fietsers. De benodigde ruimte voor de (rijdende en stilstaande) auto concurreert bovendien met de beschikbare ruimte voor bomen, groen en water. Door hittestress en wateroverlast wordt de noodzaak om lokaal te vergroenen groter. Daarnaast dreigt er steeds minder ruimte te zijn voor bedrijvigheid in de kern omdat de weinige hectaren aan bedrijventerrein op de ‘rafelrandjes’ liggen. Richting de toekomst zal daardoor ongetwijfeld druk ontstaan om transformaties en herontwikkelingen mogelijk te maken voor dit soort locaties.

Niet alles kan meer in Vught. Maar echte keuzes over de optelsom van alle ruimteclaims moeten nog worden gemaakt. Maatschappelijk staat met name behoud van wat er is hoog op het wensenlijstje: wonen in een boomrijk dorp, met Vughtse maat en schaal en auto(‘s) voor de deur. Tegelijkertijd gaat de groei zodanig hard dat het dorp sluipenderwijs een stadswijk van ‘s-Hertogenbosch aan het worden is. Niet kiezen staat onvermijdelijk gelijk aan identiteitsverandering. Illustratief hiervoor zijn de ontwikkelingen rondom N65 (Helvoirtseweg) en het spoor. Nu is er nog sprake van een imposante lanenstructuur, straks wellicht veel minder. De nieuwe infrastructuur komt (gedeeltelijk) verdiept te liggen om de bereikbaarheid van Vught richting de toekomst te garanderen. Maar daarvoor moeten wel 2.000 bomen worden gekapt. Waarmee een deel van het huidige karakter hier dus verloren gaat.

Keuzes voor de toekomst – Mag Vught verder verstedelijken en op sommige plekken zelfs de hoogte in? Of is Vught grotendeels af zodat de maat, schaal en groene karakter van het dorp behouden kunnen blijven (met iedereen een grote laagbouwwoning en auto’s voor de deur)? Of kan verdere verstedelijking wellicht zelfs bijdragen aan het in stand houden van de onderscheidende identiteit en kwaliteit? Is het acceptabel als de kinderen naar ’s-Hertogenbosch moeten voor een passende woning of moet in Vught de volledige wooncarrière worden aangeboden? Moet Vught haar bedrijventerreinen binnen de kern behouden? Gaat de keuze uit naar meer fiets, groen en water of naar behoud van autocomfort? 

Het rustige, gezonde en groene karakter van Vught kan richting de toekomst verder worden versterkt. Binnen en rondom de kern ligt een imposante landgoederenzone. Dit ‘groene goud’ is momenteel echter niet bereikbaar voor het grote publiek. Makkelijk zal het niet worden maar een mooi droombeeld zou zijn om deze landgoederen op de langere termijn openbaar toegankelijk te maken (rekening houdend met de habitat van dieren en met de ontwikkeling van natuur en landschap). Deze ontwikkeling zou de regio en Vught verder op de kaart kunnen zetten wat betreft natuur-, recreatie- en leefkwaliteit. Tegelijkertijd zou een dergelijke ontwikkeling fors tegenwicht kunnen bieden aan verdere verstedelijking in ‘s-Hertogenbosch en aan het al dan niet stedelijker worden van Vught zelf.